به گزارش فرهنگ امروز به نقل از تسنیم؛ تعدادی از هموطنان ارمنی ما در کشور ایتالیا، بالاخص شهر ونیز زندگی می‌کنند که هم تشکل خاص خود را دارند و هم به لحاظ پژوهشی و مطالعاتی در طول سالهای گذشته فعال بوده‌اند . برخی از این ارامنه در حوزه معماری فعال هستند و پل ارتباطی بین مراکز مطالعاتی ایرانی، ایتالیائی و ارمنستان بوده و پروژه‌های مشترکی را هم اجرا کرده‌اند.

یادداشت پیش رو با همین هدف معرفی معماری تاریخی- مذهبی ارامنه به قلم «واحد وارطانیان» از جامعه ارمنی ایرانیان مقیم ایتالیا به نگارش درآمده است که توسط نمایندگی فرهنگی جمهوری اسلامی کشورمان در ایتالیا ویراستاری شده است؛

در خصوص پیشینه مطالعات ایتالیایی در این حوزه، می توان به طرح تحقیقاتی مشترک دانشگاه ساپینزا شهر رم و بنیاد  گالوست گلبنگیان به مدیریت پائولو کونئوبا همکاری آرمن و آگوپ  مانوکیان   اشاره نمود که نتایج آن در همایش نمایشگاه ماه ژوئن سال ۱۹۸۶ در قالب مقالاتی به قلم افرادی چون گزه دفرانکوویچ؛ فرناندا دمافه‌ای، هرمان واهرامیان، پائولو کونئو و انریکو کوستا عرضه گردیده است و مجموعه‌ای از عکس‌ها، نقشه‌ها و اسناد تاریخی در خصوص ابنیه مذهبی معماری ارمنی که در جریان این برنامه پژوهشی گردآوری گردیده بود نیز در دو مجلد انتشار یافت. 

در همین راستا دانشگاه پلی‌تکنیک میلان نیز به مدیریت آلپاگو نوولّو با همکاری آرمن و آگوپ  مانوکیان و هرمان واهرامیان طرح پژوهشی نقشه‌برداری و عکس‌برداری از ابنیه تاریخی- مذهبی ارمنی و گردآوری اطلاعات مرتبط با این ابنیه را در ایران و برخی از دیگر کشورهای هم جوار اجرا نمود.

تحقیقات انجام یافته توسط تومازو برچّا فراتادوکّی در دانشگاه لاساپینزای شهر رم؛ به همراه نشر مقالاتی به زبان های ارمنی؛ فارسی؛ انگلیسی و ایتالیایی در این خصوص نیز از دیگر فعالیت های پژوهشی انجام یافته در این حوزه است و برخی بنیاد های فرهنگی  و  کلیسا ها و انجمن های ارامنه نظیر بنگاه انتشاراتی OEMME؛ مرکز پژوهشی و اسناد فرهنگی ارامنه CSDCA  و انجمن دوستی ارمنستان و ایتالیا ZATIK  در شهر ونیز به همراه دانشگاه های تهران؛ ایروان  و پلی تکنیک میلان نقش مؤثری در پیشبرد این مطالعات در ایتالیا داشته‌اند.

در جریان نشست مشترک ۱۱ ماه مارچ ۲۰۱۱ مرکز پژوهشی و اسناد فرهنگی ارامنه و انجمن دوستی ارمنستان و ایتالیا با هیأت نمایندگی سفارت خانه های ج. ا. ایران در ایتالیا و واتیکان در شهر ونیز، معمار شرلی آودیان گزارش جامعی جهت معرفی ابنیه تاریخیو مذهبی ارمنی در جهان و  تاریخ پنجاه ساله پژوهش در خصوص آن ها در ایتالیا ارائه نمود و متعاقباً آن پس از برگزاری همایش مشترک دانشگاه کا فوسکاری و انستیتوی دانشگاهی معماری ونیزIUAV ، مرکز پژوهشی و اسناد فرهنگی ارامنه بازدید تخصصی برخی صومعه‌های تحت حمایت یونسکو نظیر صومعه های سن تادئو،  سن طاطائوس و سن  استفانو را برنامه ریزی نمود و سفارت ایران در ایتالیا نیز با اهداء سیصد عنوان کتاب نایاب، مرکز پژوهشی و اسناد فرهنگی ارامنه در ونیز را تجهیز نمود و پیرو آن در جریان نشستی دیگر، چشم انداز حفاظت و مرمت ابنیه و میراث فرهنگی ارمنی در ایران نیز ترسیم گردید و برای تهیه شناسنامه  مرمت این ابنیه برنامه ریزی شد  تا تاریخچهمرمت هر بنا در اختیار پژوهشگران قرار گرفته و در خدمت مرمت‌های آتی باشد.

یکی از واپسین همایش ها در این حوزه، در تاریخ ۱۶ ماه می سال ۲۰۱۳ میلادی توسط انجمن ارامنه رم و لاتزیو  در محل کتابخانه  آلسّاندرینا دانشگاه لا ساپینزای شهر رم برگزار گردید که در جریان آن، ماریا کریستینا مارتینو ؛  ماریا آدلائیده لالا کا منئو، سیمونتا چیرانّا و واحد مسیحی وارطانیان مقالاتی را ارائه نمودند و در حاشیه آن،  نمایشگاهی ازکتب چاپی ارمنی در قرون ۱۷ و ۱۸ میلادی نیز برگزار شد.

اگر چه یکی از نظریات رایج،  معماری تاریخی ارمنی را منشعب از مکتب معماری بیزانسی می داند، اما به نظر می‌رسد که این معماری دارای هویتی مستقل بوده و مکتب منحصر به فردی است که ویژگی‌های خاص خود را نیز دارا می‌باشد.

به طور کلی می توان گفت ابنیه تاریخی ارمنی که در گستره سکونت قوم ارمنی در ایران، ارمنستان و ... بنا گردیده غالباً طرح چلیپایی داشته و عمدتاً بر فراز تپه ها و ارتفاعات به شکل سازه هایی ضد زلزله بنا گردیده اند.

نقشه و طرح این ابنیه و انتخاب محل ساخت آن ها در ارتفاعات، در وهله نخست تحت تأثیر طرح و نقشه و محل ساخت آتشکده های زرتشتی بوده است؛ مضاافاً بر این که  معماری مستحکم و ساخت این ابنیه بر ارتفاعات به ویژه در ارمنستان به امنیت جان ساکنان آن و دیده بانی در برابر تهاجمات احتمالی نیز یاری می رسانده است.
غالباً در مجاورت این ابنیه، دهکده یا محله های ارمنی نشینی بنا می گردیده است که علی رغم ساختار مستقل و خودبسنده شان؛  برای مبادلات و مناسبات گسترده با  دیگر دهکده ها یا محله های شهری نیز کارآیی داشته اند.

شمار این ابنیه در ایران به ۶۳۰ دیر و کلیسا و صومعه بالغ می گردد که در سال ۲۰۰۸ برخی از آن ها نظیر  صومعه¬ی سن تادّئو، ساندوخت، سن استفانو،  زور زور و ... در فهرست میراث فرهنگی یونسکو جای گرفته است.

در شهرهای تبریز، ارومیه، سلماس، مراغه و ... نمونه‌هایی از چنین دهکده ها و محلات ارمنی نشین در مجاورت ابنیه تاریخی – مذهبی ارمنی به چشم می خورد.

ساختار معماری کلیسا و صومعه های ارمنی با تحول ساختار آتشکده ¬ زرتشتی شکل گرفته است. فضا در کلیسای ارمنی حول دو محور عمود بر هم گسترش یافته است که یک فضای مستطیل شکل در محور طولی و فضای مستطیل شکل دیگری با طول کم¬تر در محور عرضی  را تشکیل می‌دهد که در محل تقاطع آن ها، لچک¬های چهارگوش، پایه‌ای مدور را تشکیل می‌دهند که گنبدی مخروطی شکل بر آن استقرار یافته است.

در برخی کلیساهای ارمنی،  شکل¬ چهار گوش لچک‌های پایه اولیه به چند ضلعی تحول یافته و سازه ای استوانه¬ای شکل را می سازند که گنبد مخروطی روی آن قرار گرفته است؛ همچنین، در برخی کلیساها، این گنبد مخروطی نیز خود قالب تزئینی یک چتر نیمه ¬باز را به خود گرفته است.

گنبد مخروطی کلیسای ارمنی با آتشکده های زرتشتی ساختار نمادین یکسانی داشته و تداعی کننده  آتش جاویدان می باشد که دینامیسم هندسی رو به بالا  در آن،  تداعی کننده معنای حرکت ساعد انسان به سوی خداوند در جریان دعا و نیایش است؛ علاوه بر ایندر معنایی قومیومحیطی این گنبد مخروطی، نماد کوه آرارات نیز می‌باشد که در نمادپردازی کلاه روحانیون کلیساهای ارمنی نیز مشهود است.

در سیر تاریخی تحول گنبد مخروطی شکل کلیساهای ارمنی، در دوره‌ای متأخر ناقوس و سازه‌های مربوط به آن نیز در هشتی کلیسا گنجانیده و با گنبد مخروطی پوشانیده شده است.

همچنین، از قرون ۱۲ و ۱۳ میلادی به بعد، یک گنبد سوم نیز روی فضای مرکزی کلیسا یا صومعه¬ های بزرگ تر اضافه گردیده است.

در غالب کلیساهای ارمنی، در محل تقاطع محور طولی و عرضی فضاهایی در دیوارهای ضخیم حامل به وجود آمده‌اند که علاوه بر فضاسازی برای تزئینات داخلی از آن ها به عنوان مکان اجرای مراسم مذهبی ای نظیر غسل تعمید یا محل استقرار منبر وعظ، عزلتگاه،  سقاخانه¬ و حتی مقبره زهاد استفاده می شده است.

این فضاها با نظم و پیوستگی خود، نقش مهمی را  در استحکام و باد بندی قوس‌¬ها و گنبد کلیسا ایفا می نموده اند و علاوه بر آن، تمهیدات دیگری نیز جهت ایمن سازی بنا در مقابل سوانح طبیعی نظیر سیل و زلزله ملحوظ گردیده است که تراش دقیق و صیقلی و نمره گذاری شده سنگ های دیوارهای حامل و نصب بدون ملات آن‌ها، نمونه ای از چنین تمهیداتی بوده است.

یگانه منبع نور غالب کلیساهای ارمنی، روزنه ای در بالای گنبد است و نماد صلیب نیز به شکل یک مشعل ساده¬ی هندسی؛  بدون هیچ تندیسی از پیکر حضرت مسیح (ع) می‌باشد. تزئینات در قالب نقوش و حکاکی‌هایی از حکمرانان و خیرین حامی کلیسا بیشتر بر دیوارهای خارجی به چشم می‌خورد که چهره‌ها در آن به ویژه در خصوص تمثال فرشتگان به چهره‌های مغولی شباهت دارد.

مطابق اسناد تاریخی این امر ادای دینی یه نقش حفاظتی مغول ها در خصوص این ابنیه بوده است؛ به نحو یکسان بر سنگ سردر ورودی اصلی کلیسای جامع ارامنه در اچمیازین (نزول فرزند خدا روی زمین) نیز صورت شاه عباس صفوی به پاس حفاظت شاهان صفوی از اماکن مذهبی ارمنی نقش بسته است.

شاه عباس با ساخت محله جلفای جدید در اصفهان و انتقال ارامنه ی جلفای قدیم کنار رود ارس به این مکان،  سیاست حمایتی را در خصوص ایشان اتخاد نموده بوده است.

دو نمونه  کاتولوگ ابنیه  مذهبی ارمنی در ایران و دیگر کشورهای هم جوار که به عنوان نتیجه سال ها پژوهش متخصصین دانشگاه های پلی تکنیک میلان؛  دانشگاه تهران؛  دانشگاه ایروان  و برخی بنیادهای ارمنی؛  به صورت سه زبانه و چهار زبانه انتشار یافته است.